De Nederlandse Protestanten Bond aan de Kaikstiege

Op de achtergrond het kerkgebouw van de Nederlandse Protestanten  Bond

De Almeloseweg en de Bouwmeesterstraat te Vriezenveen zijn vanuit de historie ook bekend onder de naam Kaikstiege. Daarmee wordt letterlijk bedoeld, de opweg naar de kerk. Tot ongeveer 1400 kende Vriezenveen geen eigen kerk en de Vriezenveners gingen via deze weg ter kerke in Almelo. 

Aan de Almeloseweg, binnen een korte afstand van enkele honderden meters, stonden eens drie kerkgebouwen. Daarvan is er nog één in gebruik, één is oud en vervallen en één is er compleet verdwenen.  

De voormalige “Evangelisatie” is in de jaren 90 van de vorige eeuw afgebroken en vervangen door een nieuw kerkgebouw, de Bethelkerk, Almelose weg 41. Deze kerkgemeenschap van meer dan 400 zielen heeft zich aangesloten bij de Hersteld Hervormde kerk. 

Dichtbij ‘t Midden staat de oude Joodse Synagoge,  Almeloseweg 5, die van 1876 tot 1923 in gebruik was bij de Nederlands Israëlische Gemeente te Vriezenveen. Het gebouw deed daarna dienst als  timmermanswerkplaats van Goosselink en daarna was het een opslagplaats voor de laatste eigenaar, de fam. Arends, tevens eigenaar en bewoner van het naastgelegen pand Almeloseweg 3. Jarenlang hebben betrokken instanties strijd geleverd om de Synagoge als cultureel erfgoed te behouden.  

Naast de synagoge stond vroeger, in de noordhoek tussen Almeloseweg en Begherstraat, een ander gebouw; namelijk het kerkgebouw van de Nederlandse Protestantenbond. Dit betreft de woning van H. Aman, het adres Begherstraat 1.

In de oorlog werd het kerkgebouw van de Protestanten bond gebruikt door de Duitse bezetter. Na de oorlog werd het door de  Vriezenveense Harmonie gebruikt als repetitieruimte. Dat ging door tot 1965 toen de harmonie haar onderkomen zocht in het destijds nieuwe dorpshuis “de Hulle”.

De afdeling Vriezenveen van de Nederlandse Protestantenbond werd opgericht ten huize van L. ter Brake op 12 februari 1885. Het betrof opnieuw een afscheiding uit de Nederlands Hervormde kerk. Een groep van 89 vrijzinnige lidmaten kon zich niet verenigen met de streng confessionele beginselen van dominee De Molmoncourt en stichtten een vereniging van vrijzinnige hervormden. Toen in 1905 de woning, waar zij pleegden te vergaderen afbrandde, besloten zij een kerk te bouwen naast de Synagoge. In het bestuur van de afdeling hadden onder anderen de burgemeester van Vriezenveen J.O. Meyer en de directeur van de confectiefabriek Jansen & Tilanus, de heer J.L.L. Tilanus, zitting.

In de jaarvergadering van 8 oktober 1890 werd het bestuur van de Ned. Protestantenbond afd. Vriezenveen opgedragen zich met ds. Boetje, als president der Hengelose Commissie voor "Ziekenzorg" in verbinding te stellen, om ook in Vriezenveen een Vereniging "Ziekenzorg" te realiseren. Deze Ziekenzorg werd in de vergadering van 18 februari 1891 opgericht. Uit deze vereniging is het latere Groene Kruis voortgekomen. Uit het jaarverslag van 1923 blijkt, dat "Ziekenzorg" de hulpmiddelen ter beschikking heeft uitgewerkt gesteld van het inmiddels opgerichte "Groene Kruis" en den 7 november 1924 werd besloten de onderafdeling Ziekenzorg geheel op te heffen.

Er zijn ver gevorderde plannen ontwikkeld voor de bouw van een nieuw  appartementencomplex op de locaties van de woning van Arends, beide genoemde voormalige kerkgebouwen en de woning van Aman. Het architectenbureau heeft een ontwerp uitgewerkt waarbij de Synagoge in het te bouwen complex wordt geïntegreerd.

DE SYNAGOGE VAN VRIEZENVEEN

Het bedreigde bestaan van een gemeentelijk monument: de Synagoge

In Vriezenveen staat een oud gebouw, dat volop in het nieuws is: de Joodse synagoge, Almeloseweg 5, waarvoor door de huidige eigenaar sloop is aangevraagd. Onder andere de voormalige Joodse Vriezenvener Richard de Haas en de Stichting Behoud Synagoge (SBS) maken hiertegen bezwaar. In de 19e eeuw waren de Joodse Vriezenveners aangesloten bij de Nederlands Israëlische Gemeente (NIG) te Almelo. In 1876 stichten zij een eigen gemeente en bouwden de synagoge. Het voortbestaan van de voormalige synagoge kent na haar sluiting een langdurige strijd, die hem op zijn fundamenten moet doen trillen.

Geschiedenis synagoge en archief

De gemeente functioneerde als zelfstandige NIG tot 1923. In dat jaar was het aantal leden zodanig teruggelopen dat leden zich aansloten bij de NIG te Almelo. De eigen synagoge kon niet meer onderhouden worden en werd publiek verkocht. De opbrengst werd binnen de NIG Almelo volgens overeenkomst voor de duur van 25 jaren gereserveerd om te herinvesteren in een nieuwe synagoge te Vriezenveen. Zover kwam het niet en de gelden vervielen daarna aan de NIG Almelo. Het opgebouwde archief van de NIG Vriezenveen werd overgedragen aan de NIG Almelo. Het archief van de NIG Almelo werd later opgenomen in het archief van de burgerlijke gemeente Almelo. Toen daar geen plaats meer bleek te bestaan voor particuliere archieven werd dit in 2015 door de NIG Twente (Enschede) op basis van overeenkomst overgedragen aan het Historisch Museum Vriezenveen voor de duur van 10 jaren, dit gelet op de bestaande historische banden. Voor de overdracht tekende namens de NIG Twente de voorzitter en oud Vriezenvener Eleon de Haas.
Het archief bestaat in hoofdzaak uit documenten, boeken en de Encyclopedia Judaïca, die uit 21 delen bestaat, een veelheid aan joodse voorwerpen uit de Almelose of Vriezenveense synagoge. Het museum inventariseert, doet historisch onderzoek en beschrijft het geheel.

Strijd om behoud synagoge
Sinds de oprichting in 1999 heeft de Stichting Behoud Synagoge (SBS) vele pogingen ondernomen om de synagoge voor Vriezenveen te behouden. "We zijn vaak bijna bij een oplossing geweest, maar het is steeds niet gelukt", zei in 2015 de toenmalige secretaris . Ook nu, zo beweren Richard de Haas en SBS, zit het niet op het geld vast. Er zouden rijke joodse fondsen zijn die er heel graag geld in willen steken. Maar persoonlijke - en bestuurlijke meningen botsten.
Het Openlucht Museum te Arnhem toonde serieuze belangstelling in de synagoge. Men vond echter, dat het gebouw voor Vriezenveen behouden moest blijven. In 2008 is overwogen om het gebouw te verplaatsen naar het terrein van de watertoren. Beide gebouwen staan op de gemeentelijke monumentenlijst.
Gesprekken werden gevoerd met projectontwikkelaars voor het bouwen van een appartementencomplex waarbij de gevel van de synagoge in het gebouw zou worden verwerkt. Een idee dat kan rekenen op de steun van Richard de Haas en SBS.

Eén ding staat vast; bij de volledige sloop van de voormalige synagoge vernietigt men meer dan alleen maar een oud gebouw.