Niemand kent zijn familienaam, niemand weet zijn afkomst of waar hij gebleven is. Hoe kan het dan dat deze, kennelijk historische blindganger, toch zijn plaats heeft gekregen in "Ken uw dorp en heb het lief", de gedegen en verder zo goed gedocumenteerde Vjeanse volkskroniek.
Het waren de verhalen, die Miet'n Herman voortdurend hoorde tijdens zijn decennialang onderzoek naar de Vjeanse historie. Verhalen, die hem noodzaakten om voor Zolt Gaitien een plaatsje in te ruimen. Verhalen, die telkens weer, van mond tot mond en van geslacht op geslacht, werden doorverteld. Verhaal'n vuur bie n' heerd; waaime fornuusverhaal'n op koole weenteraomden. Verhalen die door luisteraars met hun eigen gevoel werden beleefd en daarvan een eigen impressie weer doorgaven. Zo kon het gebeuren, dat Zolt Gaitien uitgroeide tot een legendarische grootheid; een mythologische figuur van de koale Vjaense gròònd waaraan de geschiedschrijver niet ontsnappen kon.
Als mij eerder gevraagd was wie hij was, dan moest ik het antwoord schuldig blijven. Ik kende hem niet en zijn verhalen ook niet. Zijn roem is in vergetelheid geraakt en ernstig vervaagd. Want de tijd van wegzwijmelen bij fornuisverhalen heeft plaats gemaakt voor de platte kilheid van digitale data die flitsend verschijnt op flatscreens van PC's. We worden er dagelijks in ondergedompeld en ermee overspoeld. Vroeger keken we achterom naar onze legendarische helden. Tegenwoordig blikken wij futuristisch vooruit naar nog te verwezenlijken ongekende mogelijkheden.
Maar Zolt Gaitien heerste zeker nog in de Vjeanse turfcultuur medio de tweede helft van de 18e eeuw. Zolt woonde met zijn moeder in een keet aan het Oosteinde waar ze werden gedoogd door de grondeigenaar. Zijn moeder was zijn enige verantwoordelijkheid. Voor de rest voelde hij zich vrij en die vrijheid eiste hij geheel voor zich op. Hij voorzag in zijn behoeften en dat vooral naar eigen inzichten. Hij was een primitieve eenling. Iemand die geheel zichzelf was maar nog meer geworden is wat de mensen later van hem gemaakt hebben.
Hij creëerde zijn eigen wereld van onbeperkte vrijheid. Voor hem bestond er geen grens tussen legaal en illegaal .Dat was juist zijn werkterrein. Voor hem gold alleen het simpele feit, dat bepaald werd door het verschil tussen vraag en aanbod. Hij was daarvoor de aangewezen schakel. Een rasechte smokkelaar die de samenleving in hun behoeften voorzag. Hij liep daarvoor het aanvaarde risico en de Vjenneluie waren de profiteurs. Zolt deed van alles wat door God en de Heer van Almelo verboden was.
Iedereen wist waar hij mee bezig was. Ook de controlerende commiezen. Als smokkelaar, behept met een natuurlijke scherpte en arglistigheid, was hij voor hen ongrijpbaar en hij maakte hen tot schande. De bevolking daarentegen was geheel op zijn hand.
In zijn tijd was hij een sir Lancelot, de Robin Hood van onze toenmalige turfcultuur. En zijn Sherwood Forrest waren de Engbertsdijksvenen waar hij alle smokkelpaden kende. Daar waar zijn legende begon, namelijk met het smokkelen van zout en waaraan zijn naam is ontleend: dus gewoon Zolt Gaitien.
Maar waar zijn al zijn verhalen nu toch gebleven….. ?
