Zolt Gaitie - Vjeanse mythe

Niemand kent zijn familienaam, niemand weet zijn afkomst  of waar hij gebleven is. Hoe kan het dan dat deze, kennelijk historische blindganger, toch zijn plaats  heeft  gekregen in "Ken uw dorp en heb het lief", de gedegen en verder zo goed gedocumenteerde Vjeanse volkskroniek.

Het waren de verhalen, die Miet'n Herman voortdurend hoorde tijdens zijn decennialang  onderzoek naar de Vjeanse historie. Verhalen, die hem noodzaakten om voor Zolt Gaitien een plaatsje in te ruimen. Verhalen, die telkens weer, van mond tot mond en van geslacht op geslacht, werden doorverteld. Verhaal'n  vuur bie  n' heerd;  waaime fornuusverhaal'n  op koole  weenteraomden. Verhalen die door luisteraars met hun eigen gevoel werden beleefd en daarvan een eigen impressie weer doorgaven.  Zo kon het gebeuren, dat Zolt Gaitien uitgroeide tot een legendarische grootheid;  een mythologische figuur van de koale Vjaense gròònd waaraan de geschiedschrijver niet ontsnappen kon.

Als mij eerder gevraagd was wie hij was, dan moest ik het antwoord schuldig blijven. Ik kende hem niet en zijn verhalen ook niet. Zijn roem is in vergetelheid  geraakt en ernstig vervaagd.  Want de tijd van wegzwijmelen bij fornuisverhalen heeft plaats gemaakt  voor de platte kilheid van digitale data die flitsend verschijnt  op flatscreens van PC's.  We worden er dagelijks in ondergedompeld en ermee overspoeld.  Vroeger keken we achterom naar onze legendarische helden. Tegenwoordig blikken wij futuristisch vooruit naar nog te verwezenlijken ongekende mogelijkheden.

Maar Zolt Gaitien heerste zeker nog in de Vjeanse turfcultuur medio  de tweede helft van de 18e eeuw. Zolt woonde met zijn moeder in een keet aan het Oosteinde waar ze werden gedoogd door de grondeigenaar. Zijn moeder was zijn enige verantwoordelijkheid. Voor de rest voelde hij zich vrij en die vrijheid eiste hij geheel voor zich op. Hij voorzag in zijn behoeften en dat vooral naar eigen inzichten.  Hij was een primitieve eenling. Iemand die geheel zichzelf was maar nog meer geworden is wat de mensen later van hem gemaakt hebben.

Hij creëerde zijn eigen wereld van onbeperkte vrijheid. Voor hem bestond er geen grens tussen legaal en illegaal .Dat was juist zijn werkterrein. Voor hem gold alleen het simpele feit, dat bepaald werd door het verschil tussen vraag en aanbod. Hij was daarvoor de aangewezen schakel. Een rasechte smokkelaar die de samenleving in hun behoeften voorzag.  Hij liep daarvoor het aanvaarde risico en de Vjenneluie waren de profiteurs. Zolt deed van alles wat door God en de Heer van Almelo verboden was. 

Iedereen wist waar hij mee bezig was. Ook de controlerende commiezen.  Als smokkelaar,  behept met  een natuurlijke scherpte en arglistigheid, was hij voor hen ongrijpbaar en hij maakte hen tot schande. De bevolking daarentegen was geheel  op zijn hand. 

In zijn tijd was hij een sir Lancelot, de Robin Hood van onze toenmalige turfcultuur. En zijn Sherwood  Forrest waren de Engbertsdijksvenen waar hij alle smokkelpaden kende. Daar waar zijn legende begon, namelijk met het smokkelen van zout en waaraan zijn naam is ontleend:  dus gewoon Zolt Gaitien.


Maar waar zijn al zijn verhalen nu toch gebleven….. ?

Haksenvenne kolderieke historie

Op mijn PC zie ik, dat Theater Turf bij het Veenmuseum onlangs een Sagenfestival organiseerde waar verschillende sprekers  spannende verhalen vertelden. Ook dwaalde er een (verklede) heks rusteloos rond die haar (on)vermakelijke opwachting maakte in de mensenmassa. Ik heb haar daar ook gezien en heb haar gemeden want ik heb helemaal niets op met heksen en trollen. Digitaal doorscrollend verschijnen er zowaar nog meer van die spookberichten op mijn scherm, sneller dan een heks op een bezemsteel.

In mei 1905 verschijnt er een lijvig artikel in de Zwolsche Courant, dat o.a. beknopt de vermeende  oorsprong van  't Vjenne beschrijft. Een citaat:

"Volgens de sage werd Vriezenveen gesticht door eenige Friesche heksen, die wegens den last, welken zij hun stamgenooten bezorgden, uit Friesland waren verbannen en die zich met toestemming van den Graaf van Almelo, den toenmaligen eigenaar van Vriezenveen, ten noorden van Almelo vestigden. Nog altijd heet daarom in veler mond de plaats „Haksenvenne" en worden de bewoners Vennehaksen genoemd en ongelofelijk zijn de vele verhalen omtrent de kracht van heksen, witte wijven en lichtjes, die nog altijd opgeld doen. Hoogstwaarschijnlijk waren de eerste bewoners afkomstig uit de omstreken van de Dollart, waar hun huis en have een prooi der golven was geworden. Taal, zeden en gewoonten wijzen op deze afkomst en al ligt Vriezenveen te midden der Saksische bevolking van Overijssel, langen tijd hebben haar bewoners verschillende eigenaardigheden bewaard en waren ze prat op hun taal en gewoonten."

Ik ben verbaasd, ik ken niet één van die vele verhalen en ook Vriezenveen als Haksenvenne is mij volkomen onbekend.  Ik koester daarom, samen met de heer Trump, prompt enige argwaan aan de juistheid van deze geschiedschrijving: fake news?!

Toch hebben deze kolderieke verhalen die in  geloofwaardigheid die van Sinterklaas amper overstijgen, wel vaste voet gekregen in de Vjeanse historie.

Prof. H. Entjes heeft in meerdere boeken de Vriezenveense taal en gewoontes beschreven.  In 1976 verscheen een boek, dat hij samen schreef met Jaap Brand:" Van duivelse heksen en spoken". In dit boek  blijkt dat zijn belangstelling tevens uitgaat naar de volkskundige kant van de Nederlandse historie. En dan is er ook nog de uit eigen Vriezen- veense gelederen voortkomende boekenschrijver wijlen de heer J.W. Uitslag die ooit twee boeken schreef.  

Eén ervan is het boek: Spook van de grens (1967) dat in 1970 een tweede druk kreeg. De beide genoemde boeken zijn niet meer te koop. Hun marktwaarde bedraagt  € 4  op Marktplaats.  Voor het bepalen van hun geschiedkundige waarde dient men, symbolisch gezien, de komma wel enkele posities naar rechts te verschuiven.

Deze moderne tijd heeft zo zijn eigen spoken en heksen en trollen, die zijn geheel van digitale aard. De jeugd vergaapt zich in moderne tekenfilms maar al te graag  aan onvoorstelbare mogelijkheden.