Heilige Sint Antonius Abt, toen en nu maar ook later?

 

Het is een bijzonder fraai gebouw dat centraal is gelegen op een langwerpig en rechthoekig grondperceel ingeklemd tussen het Oosteinde en de achterliggende Lindenweg. Vanaf het Oosteinde loopt er een lange oprijlaan langs een strak gazon. Het is de Rooms Katholieke kerk en de naastgelegen pastorie, een echte blikvanger vanaf de straatkant. Achter de kerk ligt de RK begraafplaats. 

"Religie is bijna in de hele wereld op haar retour" kopt mijn krant  Een tendens waar ook Vriezenveen niet aan ontsnapt.

In september maakte het parochiebestuur van de Pancratius kerk te Tubbergen bekend het voornemen te hebben om een zestal RK kerken nog vòòr 2025 te willen sluiten. Eén van deze kerken betreft de H. Sint Antonius Abt aan het Oosteinde 17. Overal in het land, in Twente en in Vriezenveen hetzelfde verhaal; een negatief uitvallende kosten-batenanalyse als gevolg van teruglopend ledenaantal en tevens het gebrek aan vrijwilligers.

Leidt geestelijk verval ook in het zo rustig vermoede Twentse kerkelijk landschap tot een grote uitverkoop van eeuwen bepalend historisch- en cultureel erfgoed?

Wat zal er met de kerk gebeuren of welke invloed kan er nog worden aangewend om de kerk te behouden. Daarover gaan het parochiebestuur en andere belanghebbenden in Vriezen-veen zich de komende week al over beraden.

Historie in vogelvlucht.

De naamgeving van de Sint Antonius abt te Vriezenveen kent een ver verleden. Die naam wordt al genoemd in de Privilegebrief van 1364 die als hét brondocument van Vriezenveen wordt beschouwd.. En daaruit kan worden opgemaakt dat het toenmalige Almelervene een eigen parochie had met de naam "Het Kruis van H. Antonius en de H. Hanna".

De eerste pastoor te Vriezenveen was Roelof Begher in 1435. Na hem volgen anderen totdat in 1597 Wilhelmus Grevinkhoff pastoor wordt. Hij is het die met de gemeente vanaf 1601 geleidelijk is overgegaan op "de nye leere". In 1620 wordt hij dan als predikant te Vriezenveen aangesteld. Daarna brak er een moeilijke tijd aan voor hen die hun moederkerk trouw bleven.

Maar dan verkopen in 1796 de nazaten van Berent Berends "erf, brink en bleeke" aan de gemeente der Rooms-gezinden te Vriezenveen. In 1797 wordt begonnen met de bouw van een kerk op het erve Schurink. Een jaar later (1798) is de kerk klaar en wordt Gerh. Joh. Steffens de eerste pastoor van de eigen parochie Sint Antonius abt. Deze kerk is bij de grote brand van Vriezenveen verloren gegaan. 

De huidige RK kerk is herbouwd in 1906 op de fundamenten van zijn verbrande voor-loper. Hij heeft met zijn leeftijd van nu 114 jaar die van zijn voorloper (107) al over-troffen. Maar voor hoelang nog?

Wil en kan men de kerk nog behouden? Of wordt de kerk met zijn open voorterrein, zo mooi centraal gelegen in Vriezenveen, een gewild object voor de plannen van project-ontwikkelaars; of gebruikt voor woningbouw zoals dat even verder is gebeurd op de plaats van de voormalige textielfabriek van Gebr. Hospers.

Vernieuwing brengt veelal verbetering. Vernieuwing gaat echter helaas ook vaak gepaard met de teloorgang van de historie en  architectuur. 

Van succes, ijdelheid en falend ouderschap

Zijn adem stokt en 't hart dat breekt
tot bloedens toe heeft hij haar gesmeekt
niet zo maar en zo ver bij hen weg te gaan
maar zij wilde absoluut bij hen vandaan.

Eeuwige trouw hebben zij elkaar eens beloofd
die belofte spookt nog immer door zijn hoofd
van liefde en van trouw, dat moet zij toch ook weten
of is zij dat dan nu ook al vergeten.

Zij had het besluit genomen om te gaan voor eigen dromen,
wilde werken aan een eigen grootse carrière,
alleen haar echtgenoot, vormde daarvoor een barrière
was een blok aan haar uitzinnig kunstzinnig been.

Jaren lang hebben zij van haar  niets gehoord
tot zij door de roddelpers heel ver weg werd opgespoord.
en genadeloos door de paparazzi werd uitgehoord
hetgeen in de media zo stuitend werd verwoord

Een gevierde diva werd zij in dat twijfelachtige land
via een politiek omstreden heer is zij daar zover gekomen
die zo veeleisend als hij was ook haar allerlaatste veer
van haar beschamend schamel pakje heeft genomen.

Succes is een ijdelheid met een beperkte houdbaarheid
zij heeft nu zelf gemerkt dat succes toch eens raakt uitgewerkt
Haar beschermer werd opgepakt door 't revolutionaire verzet
en zij werd ongewenst verklaard en prompt dat land daar uitgezet.

In die bananenrepubliek met zijn ziekelijke regentenkliek
was zij een gevierde held en verdiende daar enorm veel geld
haar garderobe hing overvol en haar bankrekening stond bol
maar geheel berooid werd zij pardoes dat land daar uitgegooid.

Daar had zij van alles veel en hier is zij nu alles kwijt
en nu weet zij niet wat hier nu toch te beginnen
maar dan schiet haar opeens zijn naam zo maar weer te binnen

Na al die zwijgzame jaren nam zij dus contact met hem op
en eiste zij gewoon haar plek en 't moederschap weer op
zij was immers degene, die hem zijn kinderen had gegeven
en totaal verbaasd is hij toen volledig tegen haar uitgeraasd.

En als haar in beslag genomen geld straks vrij zou komen
kocht zij gewoon een huis om er met de kinderen in te gaan wonen
en als hij haar dan welwillend zijn goede kant zou tonen
en hij goed op let mocht hij misschien zelfs terugkeren …….
……in het voorheen eens zo gerieflijk echtelijk bed.

In dat gesprek keek zij hem heel indringend aan
en hij liet zijn gedachten gaan en dacht eraan
wat zij eens samen deelden maar voelde toen opeens de pijn
die liefde doet veranderen in ongekend gemeen venijn:
hij dacht: ik moet mijzelf wel tegen haar beschermen,
en ook de kinderen, zodat zij hen niet zal kunnen bederven.

En nu voor 't eerst in hun gezamenlijk verhaal
zei hij uiterst koud en heel bout hartgrondig Nee!
Hij was haar voor 't eerst nu echt de baas
en nu is zij voor hem een prooi en verklaart tot haas.

Met alle geoorloofde middelen zal hij op haar jagen
als zij het ook maar eventjes zou durven wagen
om in de buurt van de kinderen op te komen dagen.

Hij zei: "de kinderen moeten je echt niet
voor hen ben jij dat mens, dat stuk verdriet
een waardeloze moeder, die hen zo maar achter liet".

Haar jacht naar die grote carrière
is voor hen een niet te nemen barrière.
haar egoïstisch leven heeft hen zo geraakt en hen geleerd
dat zij als moeder totaal heeft verzaakt
en definitief hebben zij zich van haar afgekeerd.

NIETS gaat echt oprecht gemeend moederschap te boven
dat voelen kinderen aan en dat is het allerbeste en - hoogste goed
waar overal ter wereld de kinderen vast in geloven.

De familie Harwig domineerde ruim een eeuw het Vriezenveense schoolonderwijs

Links gemeentehuis                       Rechts: Middenschool (oudste school van Vriezenveen)

 Hasselt is een mooi oud Hanzestadje in de kop van Overijssel. We woonden daar van 1976 tot 1981. Enkele huizen verder woonde Frans Harwig. Zo af en toe spraken we elkaar, een enkele keer gingen wij bij elkaar op visite of ontmoetten elkaar op vergaderingen. Ik kan mij niet herinneren dat Frans en ik ooit diepgaand over de Vjeanse historie gesproken hebben. Frans was een lange, statige en vriendelijke man. Als hij sprak dan klonk daar altijd een vaste overtuiging in door, die van zijn eigen gelijk, zoals een onderwijzer dat doet tegen zijn leerlingen. In 1981 vertrokken wij uit Hasselt en daarmee verdween Frans uit mijn wereld.

Wie schetst mijn verbazing, toen mij onlangs bleek dat Frans altijd zeer geïnteresseerd was in de Vriezenveense geschiedenis. Deze in Den Hulst geboren man was zelfs vanuit zijn woonplaats Hasselt nog dienstbaar aan de Vriezenveense geschiedschrijving. De liefde van Frans voor 't Vjenne lag bij zijn voorgeslacht. Zijn voorvaderen bekleedden gedurende een ruime eeuw een bijzondere positie in ons dorp.

De familie Herrewigh (Harwig) is van oorsprong Duits. Op 14 september 1677 liet Johannes Herrewigh zich vanuit Gotha (Thuringen) als schoolmeester inschrijven te Amsterdam. Korte tijd daarna ging hij naar Vriezenveen om daar secretaris, schoolmeester en verwalter of procureur (schoutvervangend rechter) te worden. Zijn eerste vrouw Jenneken Swams overleed in 1685 te Vriezenveen en twee jaar later hertrouwde hij te Vriezenveen met Maria Magdalena Boudens uit Kampen. In 1696 droeg hij het schoolmeesterschap over aan zijn zoon Adolph Hendrik en deze werd weer opgevolgd door kleinzoon Gerhardus (periode 1758-1800).

Het schoolonderwijs te Vriezenveen werd zo gedurende een periode van ruim een eeuw gedomineerd door de familie Harwig (1684-1800).

Het geslacht Harwig heeft in de 19e eeuw Vriezenveen verlaten en vestigde zich in Den Ham. Opvolgende generaties waren daar zelfstandige ondernemers (koopman, winkelier, kastelein en logementhouder). Restaurant Harwig te Den Ham is tot op heden nog een bekende lokaliteit in de omgeving.

De stichting achter de Vriezenveense kroniek: "Ken uw dorp en heb het lief" merkte dat het boek een namenindex ontbeerde. Een dergelijke index zou de toegankelijkheid van het boek aanzienlijk vergroten. Frans onderkende dit en maakte een namenindex voor eigen gebruik. Deze index werd later gedigitaliseerd en vervolgens digitaal ter beschikking gesteld aan de bezitters van het boek.

Onderzoek naar je roots kan je zomaar verleiden liefde en verbondenheid te voelen voor een plaats zonder dat je er zelf ooit hebt gewoond. Fans leverde daarvoor het bewijs. Frans Harwig is in 1926 te Den Hulst (gemeente Nieuwleusen) geboren en is overleden in 2012. Hij is begraven in zijn woonplaats Hasselt.

Ochtendmist in 't Eerderbos

Een late zomerdag die begon met ochtendmist

heeft zich schromelijk met een herfstdag vergist.

Nog immer zomer maar stilaan wordt 't al herfst

maar zeker wel een dag die al heel fel naar buiten berst

met felle stralen die de zon voor ons zijn gaan halen.

Felle stralen, die in het vroege ochtendgloren

hier het bladerdak van 't Eerderbos doorboren

en zo wordt een mooie na-zomerdag geboren.

Ochtendmist beloofd meestal een mooie dag

waarvan een ieder blij dankbaar genieten mag.

Vriezenveen in vier stappen naar zijn huidige vestigingsplaats

In een rechtsgeding in 1630 werd een kaart van Vriezenveen overlegd, die wel eens de oudste kaart of plattegrond van Vriezenveen kan zijn. De kaart is naar de situatie van 1619 - 1630. (Herkomst Rijksarchief te Zwolle)

Vriezenveen is ontstaan bij de gratie van de heer van Almelo. Een telg die uit de moeder is voortgekomen en opgroeide onder heersend aristocratisch gezag. 't Vjenne ontworstelde zich maar langzaam aan dit gezag en verwierf zich een eigen en gerespecteerde plek in het Twentse land. Het was een reis van enkele eeuwen die verdeeld was in tijdfases waarin het zich in totaal ongeveer4 kilometer naar het noorden verplaatste. De respectievelijke fases zijn genoemd naar de plaatsen waar de bewoning destijds in hoge mate was geconcentreerd. Deze plaatsen zijn in de Vriezenveense historie bekend als de Almelose Aa, de Oudeweg, de Buterweg en de Dorpsstraat.

Bij sommige van die namen, vraag ik mij af waar deze nu in het huidige landschap moeten worden geplaatst.

Omstreeks 1300 begon men het woeste land te ontginnen ter hoogte van de huidige Aadijk in het gebied de Agtermaten.
Uit documentatie blijkt dat er rond 1420 een 40 tal hoeven waren gevestigd aan de Oudeweg, die men nu kan plaatsen, ter hoogte van de Wester- en Oostermaatweg.

Professor H. Entjes deed onderzoek deed naar de Vriezenveense historie: Hij vat de verplaatsingen en tijdfases samen in zijn boek "Omme sonderlinge lieve toe de vene" 

"Omstreeks 1670 woonde de helft van de Vriezenveense bevolking nog aan de Buterweg, ongeveer 1000 meter ten zuiden van de Dorpsstraat. Tot 1666 stond daar in ieder geval een kerk. Uit bodemvondsten kan worden afgeleid dat de bewoning aan de Buterweg zo' n tweehonderd jaar vroeger een aanvang had genomen en dat daarvoor het dorp langs de Oudeweg lag, weer 1000 meter zuidelijk van de Buterweg. Dat wil zeggen dat Vriezenveen tot ongeveer 1450 aan de Oudeweg en van 1450 tot 1650 aan de Buterweg gezocht moet worden. Na 1666 is de situatie van Vriezenveen niet meer veranderd".

In een oude gemeentekaart van Vriezenveen van het jaar 1865 is de Aa de zuidelijke gemeentegrens met Almelo. Op de kaart is de ligging van toen nog aanwezige Oudeweg aangegeven.

Het visitekaartje van Hendrik Spilman in de Vriezenveense geschiedenis

Foto 's kunnen als bewijs dienen dat iets echt heeft bestaan. De geschiedenis van Vriezenveen reikt echter verder dan het begin van de fotografie. Zo zijn er van de oude Nederlands Hervormde Kerk vòòr het jaar 1800 geen foto's bekend maar is daar wel een pentekening van gemaakt.

Prof. H. Entjes beschrijft in "Omme sonderlinge lieve toe den vene" onder andere de geschiedenis van de kerk in Vriezenveen. Ter ondersteuning  het verhaal staat op pagina 33 een pentekening van de kerk met de vermelding:  "de N.H. Kerk Vriezenveen periode 1766- 1801 van H. Spilman". Erik Berkhof heeft dezelfde tekening opgenomen in het Voorwoord van zijn scriptie, een veelzijdige informatiebron voor de Vriezenveense historie (open  internet bron: www.onweersberkhof.nl) 

Over de herkomst van de tekening wordt door beiden verder niets verteld. Enig internet onderzoek  leverde al snel meer informatie op over Spilman en zijn werk, 

Hendrik Spilman is in 1721 te Amsterdam geboren en in 1784 te Haarlem overleden. Hij was een graveur, tekenaar en schilder. Vanaf 1742 staat Spilman geregistreerd al lid van het Sint Lucas gilde te Haarlem. 

Hij trok het land in en maakte overal schetsen van landschappen  en gebouwen, die hij later tot tekeningen uitwerkte. Een schetsboek met 65 schetsen van hem ligt in het Rijksmuseum. Van hem zijn maar weinig schilderijen bekend. Maar één van zijn schilderijen, een voorstelling van de Spaarne, hangt in het Frans Halsmuseum in Haarlem.  Van de hand van Spilman zijn er verder 800 topografische gravures bekend.

De tekening die Spilman maakte van de Nederlandse Kerk in Vriezenveen betreft een zogenoemde gewassen pentekening. Hij maakte die omstreeks 1750 . De kerktekening behoort tot de collectie van het Provinciaal  Museum te Zwolle. Een nadere beschrijving van de kerk) is bekend van de Oudheidkamer Twente. De kerk vertoont een boerderijachtig karakter, een bouwwerk, dat bestond uit een schip met lage zijmuur, en uit een iets versmald, veelzijdig gesloten koor. Dit type plattegrond, is in wezen Gotisch en vertoont uiterlijk sterke  overeenkomsten met de boerderijkerken van Nijeveen bij Meppel en Paasloo bij Steenwijk .

Op de website van het Noord-Hollands archief staan van Spilman onder beeldbank een geweldig  groot aantal tekeningen van kerken of andere gebouwen in heel Nederland. Ook andere tekeningen van Twentse gebouwen, zoals de kerk van Wierden, een kasteel te Goor en de Plechelmus baseliek in Oldenzaal heeft hij schitterend getekend. Tijdens één van zijn rondreizen door Twente heeft hij dus ook Vriezenveen aangedaan. Ik acht het mogelijk dat het doel van zijn komst bekend was  bij de toenmalige schout Johannes Kruijs en de dominee van destijds, Gerhardus Brouwer, om informatie van de kerk heeft opgevraagd.

En zo heeft Hendrik Spilman anno 1750  bij zijn een kort vertoeven in 't Vjenne, zijn visitekaartje  afgegeven en een stempeltje gezet in de Vriezenveense historie.